چند سالی است که پرونده ی انرژی هسته ای برای ایران به یکی از مهم ترین مسائل سیاست خارجی تبدیل شده است. استفاده ی صلح آمیز از انرژی هسته ای حقی است مسلم برای همه ی کشورها از جمله کشور ما ایران. اما دستیابی به این حق مسلم از سوی کشورهای غربی به سرکردگی آمریکا و اسرائیل برای ایران منع شده است.
اینکه آیا چند کشور به اصطلاح قدرتمند در دنیا می توانند ما را از دستیابی به حق مسلممان منع کنند یا نه و اینکه آیا دلیل قانع کننده ای برای این امر دارند یا نه بحثی است که نگارنده قصد پرداختن به آن را ندارد. بحثی که قصد مطرح کردن آن را دارم نوع مواجهه ی ایران با این موضوع است.
بدون شک هر کس که ایرانی محسوب می شود و ایران را دوست دارد راضی به عقب نشینی ایران از این حق مسلم نیست زیرا هر عقل سلیمی منافع و فواید دستیابی به چنین فناوری و علمی را درک می کند و انسان هم که ذاتاً به دنبال منفعت است از این منفعت مشروع و صلح آمیز که می تواند به مردم کشورش فوایدی برساند دست نخواهد کشید.
اما مسئله به همین سادگی قابل حل نیست. مخصوصاً اگر منفعت مردم ایران در تضاد با مناقع ابر قدرت ها باشد، در این صورت است که این قدرت ها، به هر طریقی مانعِ از دست رفتن منافع خود می شوند. و سعی می کنند با ابزارهایی که در دست دارند به اهداف خود برسند.
یکی از ابزارهایی که این قدرت ها برای متوقف کردن ایران در زمینه ی هسته ای استفاده می کنند، توسل به تحریم های اقتصادی برای فشار آرودن به ایران است. در نظر این قدرت ها تحریم ها موجب نارضایتی مردم خواهد شد و مردم با انتقال این نارضایتی به رهبران خود آنها را از ادامه این مسیر منصرف خواهند کرد.
درست در این نقطه است که ممکن است همه راضی به پافشاری ایران برای دستیابی به انرژی هسته ای نباشند. عده ای به دلیل در خطر بودن دیگر منافع کشور بر اثر تحریم ها و با انجام یک جمع و تفریق ساده، انرژی هسته ای در این شرایط را بیشتر به ضرر کشور می دانند تا منفعت و خواهان تعلیق و تعطیلی فعالیت های هسته ای هستند. عده ای دیگر هم همچنان انرژی هسته ای و پافشاری برای دستیابی به این فناوری را حتی با وجود تحریم ها و سختی های ناشی از آن به مصلحت و به سود کشور می دانند و منافع را فقط مادی در نظر نمی گیرند و با نگاهی جامع و کل نگر به آینده ی ایران می نگرند.
به نظر نگارنده پافشاری برای دستیابی به فناوری صلح آمیز هسته ای و عقب نشینی نکردن در برابر زورگویی ها با تأکید بر مذاکره در فضای عادلانه رویکردی است که بیشترین منفعت را برای کشور به بار خواهد آورد. اما در رد نظر عده ای که تعطیلی تمام فعالیت هسته ای به منظور اعتماد سازی یا جلوگیری از تحریمها را برای کشور دارای منفعت بیشتر می بینند، باید گفت که:
1- اصولاً یکی از اهداف مهم در سیاست خارجی هر کشوری تعقیب و تأمین منافع ملی آن کشور است. منافع ملی زمانی بدست می آید که سیاست خارجی موجبات افزایش قدرت ملی و ثروت ملی ( ثروت به معنای دانش، تکنولوژی، و همه ی منابع مادی و معنوی قدرت و ثروت) را فراهم آورد.(1) در حال حاضر سیاست جمهوری اسلامی در پرونده ی هسته ای تأمین کننده ی منافع ملی ، هم در زمینه ی افزایش قدرت ملی و هم در زمینه ی افزایش ثروت ملی است.
2- در رابطه با منافع ملی انرژی صلح آمیز باید خاطر نشان کرد «مصرف برق کشور طی دهه گذشته سالانه به طور متوسط بیش از 7%رشد داشته و میزان تقاضا ظرف ده سال گذشته به بیش از دو برابر افزایش یافته است و با توجه به برنامه‌های توسعه کشور کلیه پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که این روند افزایش کماکان ادامه خواهد داشت.از سوی دیگر به دلیل وضعیت اقلیمی کشور و محدودیت‌های پتانسیل‌های برق-آبی،علی‌رغم توسعه گسترده این منابع،سهم تولید برق از سدها و منابع آبی کشور ظرف 40 سال گذشته از بیش از 35 درصد به کمتر از 4 درصد کاهش یافته و تولید برق کشور بیش از پیش به نیروگاه‌های بخاری و گازی و یا سیکل ترکیبی که در هر حال متکی به مصرف گاز طبیعی یا مواد نفتی هستند، وابسته گردیده است.
این نکته نیز حائز اهمیت است که به دلیل محدودیت منابع غنی ذغال سنگ در کشور،ذغال سنگ نیز سهمی در تولید برق نداشته و در آینده نیز نمی‌تواند سهم قابل توجهی در این رابطه داشته باشد.بنابراین تولید برق در نیروگاه‌های کشور در مقایسه با متوسط جهانی نیز بیش از حد به سوخت‌های ئیدروکربوری وابسته است.
همچنین باید توجه داشت که فرایند تبدیل انرژی اولیه ئیدروکربوری به برق از راندمان نسبتا پائینی برخوردار است و واجد آثار منفی زیست محیطی نیز می‌باشد. بنابراین برای تأمین نیاز آینده کشور به نیروی برق روی‌آوری به تولید برق هسته‌ای اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد و به همین دلیل حتی در دوران رژیم گذشته تولید برق هسته‌ای در برنامه‌های بلند مدت تأمین برق و انرژی مورد نیاز کشور لحاظ گردیده است و لذا متوقف کردن برنامه‌های مذکور به معنای لطمه به فرایند رشد و توسعه اقتصادی کشور خواهد بود.»(2)
3- نکته ی بعدی به نوع انرژی مصرفی در کشور مربوط می شود که وابستگی زیادی به نفت دارد. «ترکیب سبد انرژی مصرفی کشور در مقایسه با متوسط جهانی بسیار نامتجانس است.در حالی که بطور متوسط در سطح جهان سهم نفت و گاز در سبد انرژی به کمتر از 3/1 درصد محدود می‌شود و سهم نیروی هسته‌ای در سبد انرژی جهان به بیش از 5/6 درصد افزایش یافته است،سهم نفت و گاز در تأمین انرژی اولیه ایران به بیش از 98 درصد افزایش یافته است و این مسئله با توجه به فناپذیری منابع ئیدروکربوری و همچنین با توجه به اصل عقلانی متنوع‌سازی(قرار ندادن همه تخم‌مرغ‌ها در یک سبد)از نظر استراتژیک به مصلحت کشور نیست و با توجه به محدودیت سایر منابع که به آن اشاره شد برای خروج از این محدودیت چاره‌ای جز توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای وجود ندارد.»(3)
4- در رابطه با قدرت ملی هم باید گفت که قدرت ملی را می توان در دو بعد بررسی کرد. یکی از بعد سخت افزاری و دیگری از بعد نرم افزاری و قدرت نرم. بدون شک دست یابی به انرژی صلح آمیز هسته ای موجب افزایش قدرت ملی هم در بعد سخت افزاری و هم در بعد نرم افزاری خواهد شد. افزایش قدرت ملی در بعد سخت افزاری بدیهی است و نیاز به اثبات ندارد اما از بعد نرم افزاری و قدرت نرم باید خاطر نشان کرد که ایران با کوتاه نیامدن در برابر زورگویی ها و حفظ عزت خود، باعث امیدواری مستضعفان جهان در برابر مستکبران و افزایش نفوذ ایران در آن کشورها خواهد شد.
5- جمهوری اسلامی، همواره سعی در پیاده کردن اصول اسلامی در سیاست خارجی خود دارد. اصل نفی سلطه پذیری و سلطه جویی و استکبار ستیزی از اصول اسلامی است که باید در سیاست خارجی جمهوری اسلامی مورد توجه قرار گیرد. اگر ما رسیدن به انرژی صلح آمیز هسته ای را یکی از حقوق مسلم خود بدانیم، پذیرش فشارهای غرب برای صرف نظر کردن ایران از این حق، مصداق سلطه پذیری محسوب می شود که باید در مقابل این سلطه ی غرب ایستاد.
6- عده ای دلیل پافشاری ایران بر روی پرونده ی هسته ای و اتخاذ چنین سیاستی را اهمیت حفظ امنیت برای جمهوری اسلامی می دانند. طبق این دیدگاه هدف ایران رسیدن به بمب اتم است تا از این طریق، سیاست بازدارنگی را درپیش بگیرد و بتواند در منطقه توازن قوا ایجاد کند و به هدف خود یعنی امنیت فیزیکی دست یابد. اما این نظر با توجه به عملکرد ایران در زمینه ی هسته ای و همچنین گفتار مقامات کشورمان در رد دست یابی به بمب اتم – مخصوصاً فتوای شرعی حرام بودن دست یابی به بمب اتم که توسط مقام معظم رهبری اعلام شد- درست به نظر نمی رسد. اما امنیت فقط به امنیت فیزیکی ختم نمی شود و مهم تر از آن امنیت هویتی و هستی شناسانه هست. دولت ها در عرصه ی بین الملل نیازمند فهم و درکی ثابت از هویت خود و اهداف و منافع خود دارند. هر عملی نیاز به یک هویت تعیین شده دارد که آن عمل و اقدام را شکل می دهد. طبق این دیدگاه یکی از دلایل سازش ناپذیری ایران در زمینه ی هسته ای ، توجه به بحث امنیت است، اما نه امنیت فیزیکی بلکه امنیتی هستی شناسانه و هویتی. دولت جمهوری اسلامی برای خفظ امنیتِ هویتِ انقلابی – اسلامی خود به اتخاذ سیاستی سازش ناپذیرانه در زمینه ی هسته ای می پردازد(4). به این ترتیب انقلاب اسلامی ایران در طول سه دهه ای که از عمرش می گذرد هویتی کسب کرده است که کوتاه آمدن خود در این زمینه را در تضاد با هویت کسب شده‌ی خود می داند. هویتی که در آن استکبار ستیزی، نفی سلطه پذیری و سلطه جویی، استقلال طلبی و عدالت طلبی به آن شکل می دهد. بنابراین جمهوری اسلامی برای حفظ امنیت هویتی خود، به پافشاری بر حق خود در در پرونده ی هسته ای می پردازد.
7- تجربه تاریخی جمهوری اسلامی نشان داده است که سیاست اعتماد سازی و کوتاه آمدن در برابر غرب راه حل مناسبی برای حل مسائل نیست. در طول چند سالی که ایران درگیر پرونده ی هسته ای است هربار که عقب نشینی کرد و در مقابل غرب کوتاه آمد با عدم همکاری و خیانت های کشورهای غربی مواجه شد. برای مثال می توان به تعلیق موقت فعالیت های هسته ای کشورمان در سال 83 اشاره کرد که در نهایت با عدم همکاری کشورهای غربی ایران باردیگر در سال 84 با شکستن پلمپ ها به فعالیت های هسته ای خود ادامه داد. بنابراین کسانی که ادعا دارند با کوتاه آمدن ایران و تعلیق فعالیت های هسته ای باید به کشورهای غربی و 5+1 اعتماد کرد، سخت در اشتباه هستند و حافظه ی تاریخی خود را از دست داده اند.
در آخر باید تأکید کرد که منافع ملی امری ثابت نیست و ممکن است در شرایط متفاوت تغییر کند. در کشور ما با وجود رهبری مدبرانه مقام معظم رهبری این اطمینان وجود دارد که هر تصمیمی مطمئناً بیشترین منافع ملی را برای ما رقم خواهد زد و بیشترین مصلحت را برای ما به دنبال خواهد داشت.
- مقصود رنجبر، مقاله ی اهداف و منافع ملی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، مجله علوم سیاسی زمستان 1381 – شماره 20
- توسعه انرژی هسته ای حق مسلم ایران است، مجله روند اقتصادی » اردیبهشت 1384 – شماره 11
- همان
- دکتر الهام رسولی ثانی آبادی، مقاله ی حفظ امنیت هستی شناسانه و سازش ناپذیری جمهوری اسلامی ایران در سیاست هسته ای، مجله ی علوم سیاسی، شماره ی 51، پائیز 89