نفت و گاز اصلی ترین روزنه درآمدی جمهوری آذربایجان

باسمه تعالی

آذربایجان یکی از قدیمی ترین تولید کنندگان نفت در جهان است. توسعه نفت و گاز و صادرات آن از جمله عوامل موثر در رشد اقتصادی آذربایجان است و این کشور رابه یکی از تامین کننده های مهم بازار انرژی اروپا تبدیل کرده است. اقتصاد جمهوری آذربایجان شدیدا وابسته به صادرات انرژی است به طوری که برابر آمارهای صندوق بین المللی پول، صادرات نفت و گاز، حدود 90 درصد از صادرات این کشور را به خود اختصاص می دهد ، در سال 2010، گاز طبیعی 66 درصد و نفت 31 درصد از کل مصرف انرژی داخلی آذربایجان را به خود اختصاص داده است. انرژی آبی نقش حاشیه ای را در تامین تقاضای داخلی انرژی این کشور به عهده دارد.

نفت خام جمهوری آذربایجان

برابر آمار منتشره از سوی مجله بین المللی نفت و گاز (Oil and Gas Journal)، تا پایان ژانویه 2013، ذخایراثبات شده نفت خام آذربایجان در حدود 7 میلیارد بشکه تخمین زده شده است.

یه گزارش سازمان مطالعات انرژی ایالات متحده، مجموع تولید نفت آذربایجان در سال 2012 حدود 930 هزار بشکه در روز اعلام شده است که از این مقدار حدود 85 هزار بشکه در روز جهت مصارف داخلی مورد استفاده قرار گرفته است. این کشور در سال 2012، در بین 20 صادر کننده بزرگ نفت جهان قرار گرفت ، اولین کارخانه پارافین در جهان، درسال 1823 میلادی در آذربایجان افتتاح شد و اولین میدان نفتی در این کشور در سال 1846، حفر شده است. اولین سایت دریایی آذربایجان مربوط می شود به میدان نفتی نفت داشلاری در آبهای کم عمق دریای خزر که هنوز هم از آن نفت استخراج می‌شود.

بزرگترین حوزه های هیدرو کربنی آذربایجان در بخش دریایی این کشور و در دریای خزر قرار گرفته است، به خصوص میدان آذری چراغ گونشلی که در سال 2012 بیش از 80 درصد از کل تولید نفت این کشور را به خود اختصاص داده است. این میدان با ذخیره ای حدود 5 میلیارد بشکه نفت بزرگترین میدان نفتی آذربایجان است که بیشترین ذخایر نفتی این کشور را در خود جای داده است.

آذربایجان به طور خالص یکی از صادر کنندگان عمده نفت خام است، اما این کشور مقداری نفت خام از ترکمنستان و قزاقستان وارد می کند.

شرکت های تولید کننده نفت و گاز در جمهوری آذربایجان

اگر چه شرکت دولتی نفت جمهوری آذربایجان (the State Oil Company of Azerbaijan Republic – SOCAR )، همه بخش های نفت این کشور را در اختیار دارد ، اما این شرکت تنها 20 درصد از تولید نفت آذربایجان را انجام می دهد و 80 درصد باقی مانده توسط شرکت های نفتی بین المللی تولید می شود.

تقریبا بلافاصله بعد از استقلال آذربایجان از شوروی سابق، این کشور اجازه مشارکت خارجی در بخش نفت را صادر کرد و موافقت نامه های مشارمت در تولید را با شرکت های بین المللی نفت به امضا رساند.

شرکت دولتی نفت آذربایجان که در حدود 20 درصد از تولید نفت این کشور را انجام می دهد، مسئولیت اکتشاف و تولید نفت و گاز طبیعی در آذربایجان، مدیریت دو پالایشگاه، راهبری سیستم های خط لوله و مدیریت صادرات و واردات نفت و گاز طبیعی این کشور را بر عهده دارد.

اکتشاف و تولید نفت در جمهوری آذربایجان

تولید نفت در آذربایجان از 315 هزار بشکه در روز در سال 2002 به یک میلیون بشکه در روز در سال 2010 افزایش یافته است. با این حال تولید از آن زمان به بعد به 932 هزار بشکه در روز در سال 2012 کاهش نشان میدهد ، آمارهای ماهیانه از جولای 2013 نشان می دهد که روند کاهش تولید آذربایجان همچنان ادامه دارد و در هفت ماه نخست سال جاری میلادی به متوسط 910 هزار بشکه در روز سقوط کرده است. بنا به پیش بینی های سازمان مطالعات انرژی آمریکا، تولید نفت جمهوری آذربایجان در سال 2014 به حدود 850 هزار بشکه در روز کاهش خواهد یافت. میدان نفتی “آذری چراغ گونشلی” به عنوان میدان اصلی تولید نفت آذربایجان بالغ بر 167 مایل مربع را پوشش می دهد و در 62 مایلی شرق باکو در دریای خزر واقع شده است. انتظارها بر این بود که تولید نفت از این میدان به یک میلیون بشکه در روز بالغ شود اما در دو سال گذشته و به دلیل اتفاقات غیر قابل پیش بینی در تولید به اهداف تعیین شده نرسیده است و برخی مشکلات فنی نیز منجر به کاهش میزان تولید از این میدان شده است.

آذربایجان به وسیله اجرای یک عملیات توسعه ای به نام پروژه نفت چراغ ، در نظر دارد نسبت به افزایش تولید و بازیافت نفت از میدان ” آذری چراغ گونشلی” (Azeri Chirag Guneshli – ACG)، از طریق یک میدان جدید دریایی اقدام کند ، با توجه به گزارشهای BP انتظار می رود پروژه نفت چراغ ( COP ) در اواخر سال 2013 و با حداکثر ظرفیت 360 هزار بشکه در روز راه اندازی شود.

صادرات نفت جمهوری آذربایجان

صنعت نفت آذربایجان با ساخت خط لوله نفت باکو_ تفلیس_ جیحان ( BTC – Baku-Tbilisi-Ceyhan ) دگرگون شد و این خط لوله پتانسیلهای نفت این کشور برای صادرات را متحول کرده است. این کشور به طور عمده صادر کننده نفت خام و میعانات گازی است و در بخش فراورده های نفتی نیز، صادرات اندکی انجام می دهد ، صادرات سوخت مایع آذربایجان در سال 2012 بالغ بر 850 هزار بشکه در روز گزارش شده است و مقایسه این حجم از صادرات با آمارهای سال 2011 حاکی از کاهش 7 درصدی در این بخش است. صادرات نفت آذربایجان در سال 2010 با 967 هزار بشکه در روز به اوج خود رسید، اما پس از این سال همراه با کاهش تولید، صادرات این کشور نیز هر سال کاهش یافته است.اگر چه آذربایجان به طور عمده صادر کننده نفت خام و میعانات گازی است اما این کشور در مقیاس پایین نسبت به صادرات فراورده های نفتی شامل؛ دیزل، بنزین و سوخت جت به کشورهای همسایه، ار جمله روسیه و گرجستان مبادرتمیکند ، حدود 80 درصد از صادرات نفت آذربایجان از طریق سه خط لوله صادراتی و مابقی آن به وسیله کامیون و راه آهن انجام می شود.

پایین دستی نفت

برابر آمار منتشره از سوی مجله بین المللی نفت و گاز ( OGJ )، ظرفیت پالایش نفت خام آذربایجان تا ژانویه 2013، حدود 399 هزار بشکه در روز اعلام شده است.

نفت خام آذربایجان، در داخل این کشور و در دو پالایشگاه باکو با ظرفیت 239 هزار بشکه در روز و پالایشگاه جدید باکو با ظرفیت 160 هزار بشکه در روز، تصفیه می شود.

گاز طبیعی جمهوری آذربایجان

با راه اندازی میدان گازطبیعی و میعانات گازی شاه دنیز در اواخر سال 2006، جمهوری آذربایجان به یکی از صادر کننده های خالص گاز طبیعی تبدیل شد.

به گزارش مجله بین المللی نفت و گاز ( OGJ )، ذخایر گاز طبیعی اثبات شده آذربایجان تا ژانویه 2013 در حدود 35 تریلیون فوت مکعب ( 991 میلیارد متر مکعب ) تخمین زده می شود که اکثریت قریب به اتفاق آن مربوط به میدان گازی شاه دنیز است.

آذری گاز، یک شرکت تابعه شرکت دولتی نفت آذربایجان، مسئولیت عمده فراوری گاز طبیعی، حمل و نقل، توزیع و ذخیره سازی در بازار داخلی را بر عهده دارد. آذنفت، دیگر شرکت فرعی شرکت دولتی نفت آذربایجان، مسئولیت اکتشاف، توسعه و تولید از میادین قدیمی تر خشکی و میادین گاز طبیعی دریایی را به طور مستقیم با شرکت دولتی نفت آذربایجان بر عهده دارد ، شرکت عملیاتی بین المللی آذربایجان AIOC – Azerbaijan International Operating Company، بزرگترین سرمایه گذار مشترک خارجی مرتبط با شرکت دولتی نفت آذربایجان است. این شرکت درگیر توسعه میادین گاز و نفت آذری چراغ گونشلی ( ACG – Azeri Chirag Guneshli ) و میدان گازی شاه دنیز است.

شرکت استات اویل و BP از بزرگترین کنسرسیوم های فعال در میدان شاه دنیز هستند که هر یک 25.5 درصد از سهام این میدان را در مالکیت دارند. دیگر سهامداران کنسرسیوم عبارتند از : توتال، لوک اویل، شرکت دولتی نفت آذربایجان (SOCAR ) و شرکت بین المللی نفت ایران ( NICO )؛ هر یک با 10 درصد سهام و شرکت نفت ترکیه ( TPAO) با 9 درصد سهام.

اکتشاف و تولید گاز در جمهوری آذربایجان

میدان شاه دنیز، یکی از بزرگترین میادین گاز طبیعی و میعانات گاز جهان است که در سال 1999 کشف شده است.در صورت توسعه کامل این میدان انتظار می رود حد اکثر ظرفیت آن به 565 میلیارد فوت مکعب ( علاوه بر 315 میلیارد فوت مکعب فاز یک ) بالغ شود که آن را به یکی از بزرگترین پروژه های توسعه گاز در جهان تبدیل می کند. انتظار می رود تولید از این فاز توسعه ای از سال 2017 آغاز شده و عرضه آن به بازارهای اروپایی در سال 2019 صورت گیرد.

توسعه میدان گازی شاه دنیز (Full Field Development – FFD) در حال حاضر در مراحل پایانی مهندسی و طراحی فاز (front end engineering design – FEED ) قرار دارد. انتقال گاز میدان شاه دنیز از دریای خزر به اروپا نیازمند افزایش خطوط لوله موجود و توسعه زیرساختهای لازم است.

با توجه به گزارش BP، به عنوان اپراتور توسعه میدان شاه دنیز، گاز درجای این میدان در حدود 40 تریلیون فوت مکعب ( 1.133 تریلیون متر مکعب ) تخمین زده می شود که در عمق فلات آبهای دریای خزر ( تا زیر 1600 فوتی یا 488 متری عمق آب) واقع شده است.

به گزارش اداره گمرک جمهوری آذربایجان، مجموع تولید گاز طبیعی آذربایجان در سال 2012 میلادی با5.4 درصد کاهش به 17.2 میلیارد مترمکعب ( حدود 47 میلیون متر مکعب در روز) رسیده است.

همچنین، برابر اعلام مرکز مطالعات انرژی آمریکا، تولید و مصرف گاز طبیعی خشک آذربایجان در سال 2011 به ترتیب بالغ بر 17.9 میلیارد متر مکعب (حدود 49 میلیون متر مکعب در روز ) و 444 میلیارد فوت مکعب ( حدود 34.5 میلیون متر مکعب در روز ) گزارش شده است.

در سه ماهه اول سال 2013، از میدان شاه دنیز، روزانه 951 میلیون فوت مکعب( حدود 27 میلیون متر مکعب ) گاز و بالغ بر 55 هزار و 300 بشکه میعانات گازی تولید شده است.

به گزارش BP، از آغاز تولید از میدان شاه دنیز در اواخر سال 2006 تا پایان سه ماهه نخست سال 2013، حدود 1.4 تریلیون فوت مکعب ( 39.6 میلیارد متر مکعب ) گاز طبیعی و 85 میلیون بشکه میعانات گازی از این میدان به بازار های جهانی صادر شده است.

تقریبا تمام گاز طبیعی آذربایجان از دو میدان دریایی آذری چراغ گونشلی و شاه دنیز تولید می شود. تولید از میدان گاز طبیعی و میعانات گازی شاه دنیز از اواخر سال 2006 آغاز شده است.

صادرات گاز طبیعی در جمهوری آذربایجان

کشف و توسعه میدان گازی شاه دنیز به همراه راه اندازی خط لوله جنوب قفقاز (SCP – South

Caucasus Pipeline )، جمهوری آذربایجان را به یکی از صادر کنند گان خالص گاز طبیعی از سال 2007 تبدیل کرده است. این کشور تا پیش از این زمان یکی از وارد کنندگان گاز طبیعی از روسیه بوده است.

صادرات گاز آذربایجان عمدتا به وسیله خط لوله جنوب قفقاز انجام شده است.

بخش دیگر گاز طبیعی آذربایجان از طریق خط لوله گازی-مگومد-موزدک و خط لوله باکو-آستارا به ترتیب به روسیه وایران حمل می شود ، بیشتر گاز طبیعی آذربایجان عازم مقصد ترکیه است، اما حجم کوچکی از آن از طریق ترکیه، مجددا به یونان صادر می شود.

به گزارش اداره گمرک جمهوری آذربایجان ، صادرات گاز طبیعی آذربایجان در سال 2012 در قیاس با سال پیش از آن با ١,۴ درصد کاهش به 6.99 میلیارد مترمکعب ( حدود 19 میلیون متر مکعب در روز) رسیده است.

پروژه‌های آتی خطوط لوله انتقال گاز جمهوری آذربایجان

تعدادی خط لوله جدید در آذربایجان طی سال‌های گذشته پیشنهاد شده که تقریباً تمامی آنها به توسعه میدان گازی شاه دنیز وابسته هستند. در این بین برخی از پروژه های مطرح شده مانند خط لوله ناباکو، صحبتهای زیادی را به دنبال داشته ولی نتیجه ای در پی نداشته است. اما تصور می شود سه پروژه از پروژه های ارائه شده توسط کنسرسیوم شاه دنیز، قابلیت تداوم و اجرا را داشته باشند.

از پیش‌بینی‌های اتاق محاسبات آذربایجان درباره تولید و درآمدهای نفت و گاز در سال 2024 مشخص است که AÇG همچنان امید اصلی اقتصاد آذربایجان در سال‌های آینده خواهد بود ، میادین «آذری-چراغ-گونشلی» اگرچه نقش مهمی در اقتصاد جمهوری آذربایجان ایفا می‌کند، اما تولید در AÇG سال به سال کاهش می‌یابد. اثرات این کاهش در حال حاضر در رشد اقتصادی منعکس شده است ، در 11 ماهه سال 2023، اقتصاد آذربایجان تنها 0.8 درصد رشد داشته است. دلیل اصلی چنین رشد کمی، کاهش تولید نفت است. از ارقام منتشر شده توسط اتاق محاسبات این کشور می‌توان دریافت که از سال 2015، کاهش مداوم تولید نفت در AÇG وجود داشته است.

امیرحسین زارعی؛ پژوهشگر حوزه نفت و انرژی