با خروج آمریکا از برجام و احیای تحریمهای ثانویه در خصوص ایران, اروپا متعهد شد تا با اتخاذ تدابیری مانع اثر بخشی این گونه تحریم‌ها شود. اما با گذشت زمان معلوم شد که اروپا اراده‌ی لازم برای مبارزه با تحریمهای آمریکا را ندارد. عدم اجرای قانون مسدودسازی که باعث خروج شرکت‌های اروپایی از ایران شد و بعد از آن تقلیل SPV به INSTEX و اذعان مقامات اروپایی در خصوص پایبندی به تحریمهای آمریکا در ساختار INSTEX این مدعا را ثابت می‌کند.
حال پس از کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، اروپا دوباره با وعده‌ی عملیاتی سازی INSTEX به میدان آمده و اقداماتی نیز در این خصوص انجام داده است. شاید بتوان گفت مهم ترین اقدام اروپا در این مدت وارد کردن کشورهای غیر اروپایی به اینستکس است. اما آیا با ورود این کشورها مشکل فروش نفت ایران حل می‌شود؟
ساز و کار تهاتری اینستکس
برخلاف SPV که کانالی مالی بود و از طریق آن مبادلات مالی صورت می‌گرفت، اینستکس صرفا یک شرکت حسابداری است که فقط از مبادله‌ی کالا به کالا پشتیبانی می‌کند. به این صورت که ابتدا منابع مالی به صورت اعتبار در این ابزار ایجاد شود و سپس از محل این منابع مالی صادرات کالا به ایران صورت گیرد. افزایش اعتبار به دو صورت امکان پذیر است.
- صادرات کالا از ایران به اروپا
- انتقال اعتبار از کشور ثالث. که در صورت ورود کشورهای غیر اروپایی به اینستکس باید شاهد آن باشیم.
در روش دوم درآمد حاصل از صادرات کالاهای داخلی (علی الخصوص نفت) به این کشورها به حساب اینستکس منتقل خواهد شد و ایران می‌تواند از محل این حساب از کشورهای اروپایی غذا و دارو وارد کند. با اندکی تامل می‌توان متوجه شد که این روش ایراداتی اساسی دارد که اجرای آن را تقریبا غیر ممکن می‌کند و حتی با فرض اجرا آسیب‌های شدیدی برای اقتصاد ایران خواهد داشت.
لو رفتن معاملات نفتی ایران
بعد از خروج آمریکا از برجام، ترامپ تاکید داشت تا کشورهای خریدار نفت ایران به تدریج خرید نفت خود را کاهش دهند. اما با فرا رسیدن 13 آبان و بازگشت تحریمهای ثانویه‌ی آمریکا، خریداران نفت ایران همچنان به خرید نفت از ایران ادامه دادند و آمریکا مجبور شد 8 کشور را (که خریداران اصلی نفت ایران بودند) از این تحریم‌ها به مدت 6 ماه معاف کند. پس از گذشت 6 ماه آمریکا دیگر این معافیت را تمدید نکرد اما صادرات نفت ایران به صورت غیر علنی ادامه پیدا کرد و هنوز آمریکا در تلاش است تا صادرات نفت ایران را به صفر برساند. با توحه به ساختار شفاف اینستکس، در صورتی که کشورهای خریدار نفت ایران بخواهند از طریق آن درآمد نفتی ایران را منتقل کنند، در واقع به آمریکا اعلام کرده‌اند که تحریم‌ها را دور زده‌اند و خود را در معرض تحریمهای آمریکا قرار داده‌اند. البته باید توجه داشت که به گفته‌ی مقامات اروپایی اینستکس ناقض تحریمهای آمریکا نخواهد بود و اساسا انتقال درآمدی نفتی از طریق آن ممکن نیست. پس عملا این کشورها بدهی حاصل از خرید نفت ایران را از طریق اینستکس پرداخت نخواهند کرد.
کانالیزه کردن درآمد نفتی
بر اساس قسمت 4 بند 10 سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در شرایط تحریم باید تا حد ممکن روش‌های فروش نفت ایران متنوع شود. عمل به این سیاست موجب می‌شود تا تحریم فروش نفت ایران بشدت مشکل شود. حال با فرض این که کشورهای اروپایی اراده‌ی لازم را برای مبارزه با تحریمهای آمریکا را داشته باشند و اطلاعات اینستکس را مخفی نگه دارند، بخش عمده‌ای از بودجه‌ی جمهوری اسلامی ایران از زیر نظر اروپا عبور می‌کند. با توجه به اختلافات اروپا با ایران بر سر مسائل منطقه، مسئله‌ی موشکی، حقوق بشر و … اروپا می‌تواند هر آن از اینستکس برای فشار آوردن و تحمیل سیاست‌های خود بر ایران استفاده کند و مشکلاتی اساسی برای اقتصاد کشور بوجود بیاورند.
راه حل جایگزین
ساختار اینستکس به راحتی در تمام کشورها قابل اجرا است. این که اروپا تاسیس این ابزار را به صورت رسمی اعلام کرده و از کشورهای مختلف خواسته که به آن بپیوندند صرفا برای مجاب کردن ایران به انجام تعهدات هسته‌ای صورت پذیرفته است. اگر اروپا واقعا می‌خواست تحریمهای آمریکا را دور بزند و با ایران تجارت کند، اینستکس را علنی نمی‌کرد. در هر صورت اگر قرار باشد از این روش برای فروش نفت ایران به غیر اروپایی‌ها استفاده شود باید محل شرکت مشابه اینستکس در خود آن کشور باشد و همچنین به صورت غیر علنی صورت پذیرد. با این روش علاوه بر مصون ماندن کشورها از تحریم آمریکا می‌توان کالاهایی غیر از غذا و دارو نیز وارد کرد. البته راه حل‌های دیگری نظیر عرضه‌ی نفت در بورس انرژی، پیمان‌های پولی دوجانبه، استفاده از شرکت‌های گمنام به عنوان واسط و … نیز وجود دارد که می‌توان از هر کدام از آنها و بلکه از همه‌ی آنها استفاده کرد.
یادداشتی از مهدی محمدیاران /